Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи-аймах сүдү култуурунай сыаннастарыттан биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕоҕо тулалыыыр эйгэни кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ. Төрөөбүт тылынан үчүгэйдик, чуолкайдык, ыраастык саҥара, суруйа, үөрэммит оҕо сүтэн-охтон биэрбэт, атын омук тылын холкутук баһылыыр.
Ол гынан баран, кистэл буолбатах, оҕолор цифровой техника сайдыбыт үйэтигэр сахалыы саҥалара, толкуйдара уларыйда. Кинигэни аахпат буолуу тыын боппуруоска кубулуйда. Оҕо бэйэтин санаатын, билиитин-көрүүтүн толкуйун сатаан төрөөбүт тылынан холкутук этэр, бэйэтин санаатын сааһылаан саҥарар буоларыгар ааҕыы улахан оруоллаах. Ону таһынан уус-уран айымньы оҕону кыра сааһыттан сиэрдээх быһыыга -майгыга иитэр-үөрэтэр суолталаах. Айымньы тылын суолтатын быһаарар, өйдөтөр олус наадалаах. Оччоҕо эрэ оҕо түргэнник ылынар, өйгө хатыыр. Кыра кылаас оҕото өйдөөн, сөп тэтимнээхтик ааҕара, суруйара, онтун ырытара, дьиҥ чахчыны кытта тэҥнээн көрөрө, санаатын сааһылаан этэрэ, суруйара, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, түмүктүүрэ бэйэтин төрөөбүт тылын билэриттэн тутулуктаах. Онон алын кылааска айымньылаах ааҕааччыны иитэн таһаарыы биир сүрүн сыалбыт-сорукпут буолар. Оскуолаҕа төрөөбүт тылынан ааҕыы биридимиэтэ маныаха олук буолар.
Үөрэх былаанынан литэрэтиирэни үөрэтии сорох оскуолаларга 1 чаас эрэ көрүллэр. Ол да иһин сахалыы айымньылары ааҕыы бытаарда. Алын кылааска тиэкиһи кытта үлэ көрүҥэ элбэх: тиэкиһи чаастарга арааран ааҕыы, сыабынан ааҕыы, ис хоһоонунан былаан оҥоруу, былаанынан кэпсээһин ыйытыыга эппиэти булуу о.д.а
Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ араас платформанан (Учи.ру, ZOOM, Я-Класс) үөрэтии элбээтэ. Куйаар ситимин арыйдылар эрэ, араас матырыйаалы тута булаллар. Ол эрээри тустаах тиэмэҕэр сахалыы матырыйаалы булар уустуктардаах. Үөрэх ыраахтан олорон ыытыллар буолан, ордук чуолаан, алын кылаас оҕолорун үөрэтиигэ элбэх мэһэйдэри, ыарахаттары көрүстүбүт. Саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтиигэ алын кылаас оҕолоругар түргэнник сатабыллаахтык иҥэрэр сыалтан араас ньымалары, платформалары тобулан үөрэттим. Ол курдук ордук табыгастаах табыгастаах Google ,wordwall платформа көмөтүнэн цифровой контент оҥостубутум. Үөрэҕи сайыннарар уонна идэни үрдэтэр үнүстүүт иилээн-саҕалаан ыыппыт квиз/квест оҥоруу өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕэр маҥнайгы миэстэни ыллыбыт.
Бу күрэххэ ааҕыы уруогар саха норуодунай суруйааччыта Н.Е. Мординов — Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 115 сылыгар аналлаах «Тоҕус төгүл тоҕо» айымньытынан 9-10 саастаах оҕолорго сөптөөх иитэр-үөрэтэр суолталаах “Айымньы кистэлэҥэ” квест оонньуу ыытыллыбыта. Манна Амма Аччыгыйа кэпсээннэрин суолдьутунан сирдэтэн кэрэхсэбиллээх сорудахтары бөлөҕүнэн куолаан толоруу ирдэммитэ. . Оонньуу хас да тохтобуллартан турар. Кыттааччылар хас бэлиэ тохтобул ахсын толкуйдатар, өйү-санааны сайыннарар, толкуйу эрчийэр сорудахтары толорон умсугутуулаах айаны ааһаллар. Кэлин оонньуу ис хоһооно төһө баҕарар уларыйыан син. Оонньууну төрөппүт оҕотун кытта дьарыктанарыгар олус туһалаах. Бу квест түмүгүнэн, оҕо сахалыы айымньылары ааҕар интэриэһэ үрдүүр. Бөлөҕүнэн үлэлиир үөрүйэҕи баһылыыр. Сиэр-майгы быраабылатыгар үөрэнэр, үтүө өрүттэрин тутуһарга иитиллэр.
Квест хайдах ыытылларый? Ыытааччы хас хамаанда баарынан суолдьут илиистэри бэлэмнээн түҥэтэр. Маҥнай тэҥ ахсааннаах хамаандаларга араартыыр. Бөлөҕүнэн үлэ быраабылатын санатар, оонньуу хаамыытын, усулуобуйатын билиһиннэрэр, суолдьут илииһи толоруу наадалааҕын өйдөтөр. Салгыы бөлөхтөр бэйэлэрэ ким туохха эппиэттиирин быһаарсаллар (салайааччы, көмпүүтэргэ толорооччу, бириэмэ көрөөччү, суолдьут илииһин толорооччу, о.д.а.), хамаандаларыгар аат толкуйдууллар, сирдиирл иииһи болҕойон үөрэтэллэр.Ол кэннэ ыытааччы оонньуу саҕаламмыт бириэмэти илиискэ туруоралларыгар этэр. Оонньууну бастакы тохтобултан саҕалыылларыгар хамаанда биэрэр. Сорудахтары толоруу 1-кы тохтобултан саҕалаан бэрээдэгинэн толоруллар. Холобура, сигэни арый, сорудаҕы болҕойон аах, толкуйдаан, сүбэлэһиҥ,сөптөөх эппиэтин компьютерга толоруҥ., суолдьути лииһигэр ааспыт тохтобулларын аайы «+» туруораллар, саҕаланыытын, бүтүүтүн бириэмэтин бэлиэтииллэр.Бүтэһик тохсус тохтобул кэннэ бириэмэҕитин бэлиэтэнэригэр учуутал чопчулаан этэр. Оонньуу барыта тоҕус тохтобултан турар. Хас тохтобул аайы сорудаҕы сөпкө толордоҕуна суолдьути илииһигэр эппиэтин суруйан, бэлиэтэнэн иһэр.
Бары сорудахтары табатык уонна түргэнник оҥорбут хамаанда кыайыылааҕынан ааҕыллар. Кыайбыт хамаандаҕа оонньуу сүрүн санаатын арыйар өйдөбүнньүгү бэлэх тутар күлүүс туттарыллар.
Түмүктээн эттэххэ, маннык араас ньымаларынан туттан оҕолор ааҕыыга интэриэстэрэ үрдүүр. Тылларын саппааһа байар, уус-ураннаан саҥараллара сайдар, тупсар. Бу курдук, оҕо ийэ тылынан ааҕар-суруйар, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар араас үөрэх ньымаларын туһанан сайыннарыахха сөп диэн түмүккэкэллибит. Холобура, оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт төрүт тылын умсугуйан үөрэтэригэр куйаар ситимин таба туһаныахха, интерактивнай оонньууларынан интэриэһин тардыахха сөп эбит. Төрөөбүт тылын барҕа баайын, төрүт тыл сүмэтин иҥэринэн, бэйэтин норуотун үгэһин билэн-билсэн улаатар, ааҕыы культурата баарын өйдүүр. Оччоҕо кини сахалыы сайаҕас тылын, фольклорун, үгэһин ханна да сылдьыбытн иһин умнуо суоҕа.
Өссө да инникитин киэҥ эйгэҕэ сыһыарыы быһыытынан киллэрэргэ былаанныыбын. Сахалыы учуобунньуктар, үөрэх босуобуйалара, үлэлиир тэтэрээттэр, диискэлэр, платформалар элбии тураллара буоллар диэн эмиэ баҕа санаалаахпын.
Наталья ДОЙДУКОВА,
Дьокуускай куорат 36-с нүөмэрдээх алын сүһүөх оскуолатын учуутала