Быйыл 2021 сылга Нам улууһугар Үөрэхтээһин тэриллибитэ 150 сылын туолар.
Үбүлүөйдээх сыл чэрчитинэн улууспутугар бэрт элбэх үтүө тэрээһиннэр буоллулар, буолуохтара да турдаҕа.
Бу кэрэ-бэлиэ даатанан сибээстээн, улуус үөрэ5ин тэрилтэлэрин салайааччылара “Нам сиригэр үөрэҕи сахпыт ытык сирдэр” диэн проект оҥорон, Саха Республикатын күнүгэр – муус устар 27-гэр Горнай улууһун сиригэр сытар Улуу Сыһыы учаастагар 1870 сыллаахха тутуллубут таҥара дьиэтигэр сылдьан кэллибит. Нам улууһун Таастаах нэһилиэгиттэн 27 биэрэстэ тэйиччи сытар Улуу Сыһыы учаастагар Намнааҕы 2 №-дээх орто оскуолатын (Никонова Н.П), Намнааҕы начальнай оскуола (Слепцова Н.Г), Үөрэхтээһин Киинин (Матвеева А.А), 1-Хомустаах орто оскуолатын (Атласова У.П), Түбэ орто оскуолатын (Шарина Е.И), Никольскай начальнай оскуола (Шадрина М.И), “КУБИТ” оҕо технопаркатын (Андросова Е.А), Хамаҕатта саха-французскай лицейын (Парникова Ю.Ю) дириэктэрдэрэ баран көрөн, сөҕөн-махтайан, элбэҕи билэн кэллибит.
Историяттан быһа тардан кэпсиир буоллаххха: Атамай нэһилиэгэр «Улуу Сыһыы» диэн сиргэ бастакы таҥара дьиэтэ 1870 сыллаахха тутуллубут. Тутууга I уонна II Атамай, Салбаҥ нэһилиэктэрин дьоно үлэлээбиттэр. Үбү Аргунов Никифор Данилович диэн Нам киһитэ биэрбит. 1890 сыллаахха дьиэ умайбыт, онтон Аргунов хат туттарбыт, манна киниэхэ улахан көмөнү Харитонов Данил Иванович биитинээн Федордуун оҥорбуттар. Бу таҥара дьиэтигэр 1898 с. тохсунньу 1 күнүгэр биир кылаастаах церковнай-приходской оскуола арыллыбыт. ХХ уйэ 30-с сылларыгар диэри Улуу Сыһыы Нам оройуонугар киирсэр этэ. Онон, Нам улууһугар бу Улуу Сыһыы церковнай-приходской оскуолата саха оҕолоругар сайдыыны тустээбит үөрэхтээһин бастакы кииннэриттэн биирдэстэрэ буолара саарбахтаммат. ХIX үйэттэн сэбиэскэй былаас буолуор дылы бу оскуолаҕа таһынааҕы алаастарынан бытарыйан олорбут, Атамай сирин-уотун дьонун оҕолорун мунньан, аан бастаан ааҕарга, суруйарга үөрэппиттэр. Бу Улуу СыҺыы саха норуота киэн туттар, саха тылын грамматикатын чинчийиигэ сүҥкэн өҥөлөөх, “Саха билиҥҥи тыла” монография, сахалыы-нууччалыы тылдьыттар автордара, филологическай наука доктора, профессор Лука Никифорович Харитонов, ону таһынан Атамай нэһилиэгэр Россия үтүөлээх юриһа Макар Макарович Яковлев, Россия худуоһунньуктарын чилиэнэ Федор Федорович Павлов биһиктэрин ыйаабыт, куорсун анньыммыт дойдулара буолар эбит.
Биһиги бөлөхпүтүн сүрдээх элэккэй, бэйэтэ бу таҥара дьиэтин сөргүтүүгэ сэмэй кылаатын киллэрсэ сылдьар Новиков Илья Васильевич суоппардаан илдьэ сырытта. Айаны быһа бу ытык сир историятыттан тугу билэрбитин, ааҕан истибиппитин кэпсэтэн, айаннаан тиийиэхтээх сирбитигэр бириэмэни билбэккэ тиийдибит. Улуу Сыһыыга, аата этэринии, сүрдээх киэҥ нэлэмэн сиргэ саха ынаҕын иитэр төрүт дьарыктаах, дьоһун-мааны ыал -Татьяна Петровна, Виктор Степанович Никифоровтар — олороллор. Кинилэр биһигини сүрдээх истиҥник, үөрэ көрүстүлэр. Бу күннэргэ кинилэргэ 1-Хомустаах олохтооҕо, ити сиртэн чугас эргин олорбут дьон сыдьааннара, Муксунов Прокопий Авксентьевич, тиийэн, хаһаайыстыбаҕа көмөлөһө кэлбит эбит. Олохтоохтор биһиэхэ Атамайдааҕы Никольскай Таҥара дьиэтин арыйан, көрдөрөн, кэпсээн биэрдилэр. Таҥара дьиэтэ билигин да сэнэх туруктаах, хаһыаттарга, куйаар ситимин нөҥүө ааҕан билэрбитинэн, кэнники сылларга сөргүтүү, өрөмүөн үлэтэ салҕана турар эбит, купола уонна куолакаллара саҥардыллыбыттар. Сылы быһа манна дьон-сэргэ, таҥара үлэһиттэрэ тиһигин быспакка сылдьаллар. Таҥара дьиэтигэр былыргы үөрэнэр паарта, дуоска дьардьамалара туралларын көрөн сөхтүбүт. Таҥара дьиэтиттэн тахсыыбытыгар Улуу Сыһыы үрдүнэн 8 туруйа көтөн кэлэн, сыһыыны эргийэ көтөн, биһигини 8 директоры эҕэрдэлээн аастылар. Бу дьикти түгэнтэн бары олус долгуйдубут, үөрдүбүт.
Улуу Сыьыы ытык сири чуҥкуппакка, Никифоровтар дьиэ-кэргэн 100-чэкэ саха сүөһүтүн иитэн манна кыһыннары-сайыннары олохсуйан олороллорун истэн, истиҥник сэһэргэһэн аастыбыт.Татьяна Петровна, Виктор Степанович 4 оҕолоохтор, элбэх сиэн эбэтэ, эһэтэ, туруу үлэһит, сүрдээх сэмэй дьон. Кинилэр энтузиаст буолан 2000-с сыллартан саҕалаан, туруулаһан туран Эбээн-Бытантай улууһуттан саха ынаҕын аҕалан, энчирэппэккэ иитэн, элбэтэн туруораллара сүрдээх кэрэхсэбиллээх. Биллэн турар, сүөһүнү-сылгыны иитэр бу силиини уулларар сүрдээх ыарахан, сыраны барыыр үлэ. Бастаан саха оҕуһа суох буолан Новосибирскайтан тиийэ сиэмэ аҕалан ынахтары буоһатар этибит диэн ахтар аҕа баһылык. Билигин, Таастаахтан оҕус аҕалан буоһатабыт диир. Саха ынаҕа барахсан аҕыйаҕы аһыырынан, тымныыны тулуйумтуотунан туохха да тэҥнэспэтин этэр. Саха ынаҕын үүтэ , “мраморнай” диэн ааттаах этэ доруобуйаҕа туһалааҕынан аан дойдуга биһирэнэр. Ол эрээри үүтэ, этэ аҕыйаҕынан соҕурууҥҥу боруода сүөһүтүн тэнитэннэр, саха ынаҕа билигин олус аҕыйах ахсааннанна. Барыһы киллэрбэт диэн ииппэт буолбуттар. Бу ыал ынаҕы таһынан Дьөһөгөй оҕотун- сылгыны иитэр. Онон, Улуу Сыһыы билигин сыһыы муҥунан сыспай сиэллээх, хонуу муҥунан хороҕор муостаах тоҕуоруһар дойдута буолан турара көрүөххэ олус үчүгэй. Духуобунай баайтан бэриһиннэрэн, үтүө дьоннуун алтыһан, бу ытык сир кэрэтин сүрэхпитигэр иҥэрэн, истиҥник махтанан араҕыстыбыт.
Салгыы Таастаах ситэтэ суох орто оскуолатыгар сырыттыбыт. Үлэтин соторутааҕыта саҕалаабыт коллегабыт-директор Владимир Васильевич Петров- биһигини олус үчүгэйдик көрүстэ. Коллектив сатабыллаахтык дьаһанан олороро тута харахха быраҕыллар: оскуола сүрдээх киэҥ, сылаас, барыта урбут-туппут курдук, кыһамньылаах илиигэ сылдьара тута көстөр. Эдэр эрчимнээх директор хаһаайыстыбаны сөпкө салайан олороро, былаана элбэҕэ, үлэтэ үгүһэ биһигини үөртэ.
Түмүктээн эттэххэ, бу интэриэһинэй айаҥҥа сылдьыбыт улуус оскуолаларын салайааччылара Наммыт улууһугар үөрэх-билии сайдыытыгар биир бастакынан олук уурсубут Атамайдааҕы Никольскай танара дьиэтигэр, Улуу Сыһыы ытык сиригэр сылдьан, элбэҕи иҥэринэн, историяны сэгэтэр билиини сомсон, бэркэ сэргэхсийэн кэллибит.
А.А. МАТВЕЕВА, Намнааҕы Үөрэхтээһин Киинин дириэктэрэ